περιηγητές

η Ήπειρος και η Θεσσαλία στην ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας[1]

Ο Άγγλος γιατρός Henry Holland (κατοπινός γιατρός του βασιλικού συζύγου Αλβέρτου και της ίδιας της Βικτωρίας) σε ηλικία 24 ετών το 1812, θα περιηγηθεί τον ελληνικό χώρο και θα δώσει ενδιαφέρουσες πληροφορίες που καλύπτουν πολλές πτυχές του λαϊκού βίου. Προσφέροντας τις ιατρικές του υπηρεσίες στον Αλή πασά και το γιο του Βελή, εξασφαλίζει την εύνοιά τους και διασχίζει την κεντρική και νότια Ελλάδα δίνοντας στοιχεία για κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου. Στην Κεφαλονιά θα χαρακτηρίσει τους κατοίκους της εφευρετικούς, γρήγορους στις αποφάσεις, επιδέξιους και τολμηρούς … Οι παπάδες προέρχονταν συνήθως από τις κατώτερες τάξεις. Πολέμησαν με φανατισμό την εισαγωγή της πατατοκαλλιέργειας λέγοντας στους χωριάτες ότι η πατάτα ήταν το μήλο που πρόσφερε ο όφις στην Εύα με αποτέλεσμα την εκδίωξη των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο … Στην Άρτα ο περιηγητής σημειώνει τις εξαγωγές: στάρια, ξυλεία, λάδι, καπνά, μαλλιά. Καθοδόν προς Γιάννενα συνειδητοποιεί την πύκνωση των εμπορικών συναλλαγών. Συναντά αλογομούλαρα ενωμένα με σχοινιά ανά πέντε να κατηφορίζουν προς τη θάλασσα φορτωμένα με προϊόντα, ενώ άλλα ανηφόριζαν φορτωμένα με μαλτέζικα εμπορεύματα. Στην πορεία συναντούσαν κοπάδια από χιλιάδες πρόβατα που ακολουθούνταν από αγριωπούς τσοπάνηδες πρωτόγονους στη φορεσιά, απελέκητους στη συμπεριφορά. Στρατιώτες του Αλή οδοιπορούσαν με τα τουφέκια παράλληλα στους ώμους και χατζάρια στο ζουνάρι, με την κουκούλα της χοντροκαπότας στο κεφάλι. …

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα Γιάννενα. Το γιαννιώτικο παζάρι απλωνόταν σε δέκα δώδεκα στενά και σκοτεινά σοκάκια. Τα μαγαζιά ήταν ξύλινες παράγκες και κάθε δρόμος είχε τα δικά του εμπορεύματα: γούνες, διακοσμητικά αντικείμενα, φορεσιές, μπαμπακερά, καπνά, τσιμπούκια και μαρκούτσια κεχριμπαρένια, δέρματα και παπούτσια. Μετά το ηλιοβασίλεμα οι δρόμοι φωτίζονταν με φανάρια. Ο νεαρός Holland εντυπωσιάζεται με το πυκνό εσωτερικό εμπορικό δίκτυο και τις ανταποκρίσεις του εξωτερικού. Αναφέρεται στην περίπτωση τριών αδελφών που εμπορεύονταν έχοντας εγκατασταθεί στη Μόσχα, στην Πόλη και στη Γερμανία συνεργαζόμενοι στενά με τον τέταρτο αδελφό τους που παρέμενε στα Γιάννενα. Οι σχέσεις με τη Γερμανία και τη Ρωσία ήταν συνεχείς και άμεσες ή πραγματοποιούνταν μέσω άλλων κέντρων[2]. Οι Γιαννιώτες, ταξιδεμένοι και με ανοιχτό μυαλό, είχαν υιοθετήσει ευρωπαϊκές συνήθειες και μιλούσαν ξένες γλώσσες. Η πόλη τους είχε αναδειχθεί σε κέντρο βιβλιαγοράς. Έντυπα που τυπώνονταν στη Βιέννη, τη Λειψία, τη Βενετία και τη Μόσχα, συγκεντρώνονταν στα Γιάννενα και στη συνέχεια διοχετεύονταν σε όλη την Ελλάδα.

Καθημερινές στιγμές στο σπίτι του άρχοντα Μάτζιου, όπου φιλοξενήθηκε ο περιηγητής, έχουν την δική τους σημασία αφού αποκαλύπτουν μικρές λεπτομέρειες που ανασυνθέτουν το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο παίζουν τον δικό τους ρόλο η γυναίκα και ο άντρας. Το ημερήσιο πρόγραμμα επαναλαμβανόταν σχεδόν χωρίς αλλαγές: πρωϊνό γύρω στις οκτώ με καφέ που συνοδευόταν από δίσκο με γλυκά. Ο αφέντης, με εισοδήματα από κτηματική περιουσία, περνούσε το πρωϊνό του καπνίζοντας με επισκέπτες. Η γυναίκα βρισκόταν σε κίνηση όλη μέρα, είχε την έννοια του νοικοκυριού, ύφαινε, κεντούσε. Το γεύμα σερβιριζόταν μεταξύ δώδεκα και μία. Μετά το νίψιμο κάθονταν γύρω από το σοφρά και Αρβανίτης με την εθνική του φορεσιά έφερνε τα φαγητά που ήταν συνήθως δέκα ή δώδεκα. Αποκαλυπτικές οι ειδήσεις που σχετίζονται με τις διατροφικές συνήθειες: Πρώτο πιάτο ριζόσουπα με λεμόνι. Ακολουθούσαν αρνί βραστό, αρνί με σπανάκι ή κρεμμύδια και πλούσιες σάλτσες, γιουβαρλάκια, κρέας μαγειρεμένο μα λαχανικά, ένα άλλο τούρκικο φαγητό που έμοιαζε με πλατιά επίπεδη πίττα, μια πλούσια και λιπαρή ζύμη παραγεμισμένη με αυγά, χορταρικά και κομματάκια κρέας, αρνί ψητό με σταφίδες και μύγδαλα, βραστό ρύζι με λάδι, ομελέττα, τηγανίτες με αλεύρι και μέλι και γλυκό από αλεύρι, καφέ και αυγά. Το γεύμα τελείωνε με σταφύλια, σταφίδες και κάστανα. Όλοι έτρωγαν από την ίδια πιατέλα. Μετά από το γεύμα επαναλαμβανόταν το νίψιμο των χεριών και οι άντρες προχωρούσαν στο λικέρ, στον καφέ και στο τσιμπούκι. Η αμφίεση των Ελλήνων, γράφει ο περιηγητής δεν διέφερε από την τουρκική. Οι άντρες συνήθιζαν να ξουρίζουν ολότελα του μπροστινό τμήμα του κεφαλιού και φορούσαν καλπάκι, ψηλό άσπρο καπέλλο από φέλπα, χωρίς γύρο, σκεπασμένο μερικές φορές μ’ ένα τετράγωνο μάλλινο ύφασμα. Ρούχα κάθε χρωματισμού εκτός από το πράσινο. Οι Γιαννιώτισσες χτένιζαν τα μαλλιά τους σε μακριές πλεξίδες ή τα έρριχναν πίσω κυματιστά και τα έβαφαν, από νεαρή ακόμη ηλικία, με μια φυτική ουσία που ερχόταν από την Αφρική και πουλιόταν στα μαγαζιά. Το χρώμα που έδινε η σκόνη ήταν χρυσαφί. Ένα κοριτσάκι μόλις 10 χρονών είχε βαμμένες πλεξίδες που έπεφταν στους ώμους και στη ράχη του … Όταν παντρευτούν οι Γιαννιώτισσες αλλάζουν βαφή, προτιμούν το μαύρο βαθύ. Στα μαλλιά πρόσθεταν διάφορα στολίδια: μαργαριτάρια, χρυσοσύρματα, χρυσά και ασημένια νομίσματα. Στους γάμους και στα πανηγύρια … φκιασιδωνονταν με τόση υπερβολή που έφταναν στην κακογουστιά.
…
Οι περιηγητές οδεύοντας προς τη Θεσσαλία παρατηρούν φάλαγγες από αλογομούλαρα[3] φορτωμένα διάφορα προϊόντα, όπως στάρια, μπαμπάκια και μάλλινα χοντρόσκουτα. Στον κάμπο των Τρικάλων βλέπουν μουριές φυτεμένες σε κανονικές αποστάσεις που ποτίζονταν, ενδεικτικό σημάδι ακμής της μεταξοβιοτεχνίας. Το θεσσαλικό μετάξι, λόγω καλής ποιότητας έπιανε μεγάλες τιμές: 30 – 40 πιάστρα την οκά. Οι χωριάτες όργωναν τα χωράφια με βόδια και βουβάλια. Στα Τρίκαλα θα καταλύσει ο περιηγητής στο σπίτι του Έλληνα προεστού, όπου θα παρατηρήσει με έκπληξη ότι στη βιβλιοθήκη υπήρχαν εκδόσεις με αρχαίους και σύγχρονους συγγραφείς. Προσέχει τη φορεσιά της γυναίκας του προεστού: κάτω από τη γούνα φορούσε κοντογούνι με πυκνές χρυσές δαντέλλες και ζώνη που έσφιγγε με δύο συμπαγείς ασημένιους τοκάδες. Από το λαιμό της κρέμονταν περιδέραιο από χρυσά νομίσματα. Στο κεφάλι φορούσε μια σκούφια σκεπασμένη με χρυσά νομίσματα και μαργαριτάρια. Μόλις μπήκε στην κάμαρα φίλησε το χέρι μου και ύστερα το ακούμπησε στο μέτωπό της. Το ίδιο έκανε και όταν έφυγε …

Στη Λάρισα όπου οι περιηγητές γευματίζούν στην αρχιεπισκοπή, ο Holland θα αναφερθεί ονομαστικά στα εδέσματα που τους παρατέθηκαν: σούπα, βραστό πρόβαρο, κοτόπουλα ψητά, αρνί ψητό, πουλερικά με κάστανα, αρνί με σέλινο, ρύζι βραστό με αχλάδια ψητά, αρνί καπαμά, τυρί κατσικίσιο, σταφύλια και ελιές.

Στην περιοχή του Τυρνάβου επισημαίνει και αυτός την άνθηση της υφαντουργίας[4] και τους τόπους υποδοχής του προϊόντος – εκτός της Οθωμανικής Ανατολής – τη Μάλτα, το Λιβόρνο, το Τριέστι και άλλα λιμάνια. Στην ευρύτερη περιοχή του Τυρνάβου λειτουργούσαν βιοτεχνίες κόκκινων μπαμπακονημάτων που εξάγονταν από τον κόλπο της Άρτας[5] στην Ιταλία και στη Γερμανία. Στα Αμπελάκια επισημείνει την άνθηση των νηματοβαφείων, υπολογίζει την ετήσια παραγωγή κοκκινοβαμμένων μπαμπακονημάτων σε 3.000 μπάλες[6] και γράφει πως το σύνολο της παραγωγής μεταφερόταν διά ξηράς στη Γερμανία.

[1] Κατερίνα Κορρέ – Ζωγράφου, «Παραδοσιακή ζωή και τέχνη», σελ. 183-185, Αθήνα 2003.
[2] Γιαννιώτικοι οίκοι είχαν ως επίκεντρο των δραστηριοτήτων τους το Τριέστι και συνεργάζονταν με οίκους της Βιέννης, της Λειψίας κοκ.
[3] σε μια μέρα ο Holland μέτρησε 400.
[4] ετήσια παραγωγή 20-30.000 τόπια με τιμή 6-12 πιάστρα το τόπι.
[5] Αμβρακικό κόλπο
[6] 250 λίτρες η μπάλα

Χαρτογραφία

περί της χαρτογράφησης του ελληνικού κόσμου στον ύστερο μεσαίωνα[1]

Πολλά περιηγητικά χρονικά, εκτός από τα κείμενα εμπλουτίζονται με χαρακτικά, συνοδεύονται δηλαδή, από εικόνες και χάρτες, απόψεις λιμανιών και πόλεων, σχεδιαγράμματα αρχαιολογικών μνημείων, ανθρώπινες φιγούρες κ.ά. Σταθμό θα αποτελέσει στα τέλη του 15ου αιώνα η έκδοση του Bernard von Breydenbach Peregrinationes in Terram Sanctam με σχέδια και απόψεις πόλεων του Erhard Reuwich, όλων εκτελεσμένων με εξαιρετική προσοχή. Πριν από αυτόν ο Φλωρεντινός μοναχός Christophoro Buondelmonti (1380-1430) υπήρξε ο πρώτος Ευρωπαίος που με βάση το νησί της Ρόδου ερεύνησε τον ελληνικό νησιωτικό χώρο. Το πρωτόγραφο του Buondelmonti (1420) δεν σώθηκε, όμως η γνωστοποίηση του έργου του Liber Insularum Archipelagi οφείλεται σε χειρόγραφα αντίγραφα από τα οποία το παλαιότερο, που χρονολογείται μέσα στο πρώτο τέταρτο του 15ου αιώνα, θα αποτελέσει την πρώτη εμπεριστατομένη προσέγγιση του νησιωτικού χώρου με προεξάρχον ενδιαφέρον το γεωγραφικό και τελικό στόχο τις εμπορικές επικοινωνίες. Το ίδιο παρατηρείται σε άλλα ανάλογα έργα που σχετίζονται με τη χαρτογραφία της εποχής. Η τελευταία στηρίχτηκε σε δύο ξεχωριστούς τύπους χαρτών, τους πορτολάνους και τα Isolaria, χειρόγραφους οδηγούς ναυσιπλοΐας με περιγραφές λιμανιών και νησιών αντίστοιχα, και τους πτολεμαϊκούς λεγόμενους χάρτες. Οι , «πορτολάνοι»παρόμοιοι με τους σημερινούς «πλοηγούς» ή τις «ναυτικές οδηγίες», αποτελούν θαυμάσιες πηγές για τη γνώση της γεωγραφίας και της οικονομικής ζωής της εποχής τους. Οι ιταλικοί πορτολάνοι μάλιστα (13ος – 15ος αιώνας), περιέχουν και πλούσιες τοπωνυμικές πληροφορίες για τα παράλια και τα νησιά από το Ιόνιο μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Με πρότυπο τα ιταλικά αυτά κείμενα έχει συνταχθεί ο πασίγνωστος τουρκικός πορτολάνος Το Βιβλίον της Θαλάσσης του Piri – Re’is (1521) για χρήση των Τούρκων ναυτικών, όταν οι Οθωμανοί επεδίωκαν την κυριαρχία επί της Ανατολικής Μεσογείου. Χαρακτηριστική είναι η πλατιά διάδοση του έργου αυτού το οποίο περιελάμβανε, εκτός από τα περιγραφικά κείμενα και τα σχέδια ακτών και νησιών, εισαγωγικές γενικές παρατηρήσεις για τους ναυτικούς χάρτες. Τα «Ιζολάρια» που συνοδεύονται από σχέδια, εγκαινιάστηκαν από τους ουμανιστές της Αναγέννησης του 15ου αιώνα, οι οποίοι, ενδιαφερόμενοι για τη μυθολογία, τα αρχαία μνημεία, αλλά και τη μεσαιωνικής ιστορία, επισκέφθηκαν τα νησιά και έδωσαν πληροφορίες για τη γεωγραφία και τη σύγχρονη κατάστασή τους.

Σωζόμενος πορτολάνος[2] γραμμένος από άγνωστο Έλληνα ναυτικό σε ρέοντα δημοτικό λόγο όχι μόνον αποδεικνύει ότι η λαϊκή γλώσσα είχε ήδη διαμορφωθεί μέσα στον 16ο αιώνα, αλλά, επιπλέον, αποτελεί σπουδαία πηγή πληροφοριών για την ιστορία της γεωγραφίας και τους ναυτικούς εμπορικούς δρόμους μέσα στην πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο[3]:

Ουδείς άνθρωπος εγεννήθηκε ποτέ να ηξεύρη όλα τα πράγματα από την κοιλιά της μάνας του. Αμή απόλιγο απόλιγο αναθρεύοντας κατά την τέχνην οπού θέλει καθείς να μάθη και κατά το δεκτικό του νου οπού έχει, προκόβει και γίνεται τέλειος εις εκείνην την τέχνην. Και διά τούτο, και εις την μεγάλην τέχνην και αγνώριστην, λέγω την ναυτικήν, τα κοπέλλια οπού εμπαίνουσι να μάθουν ναύταις πρώτα μαθαίνουν να λάμνουν και να κάμνουν σκαρμούς και τροποτήραις εις τη βάρκα και απέκει να μαθαίνουν να ανεβαίνουν εις τα κατάρτια και εις ταις αντέναις και εις τα σκοινία. Διά τούτο επήρε τον κόπον ένας καλός και τελειωμένος ναύτης να γράψη εις τούτο το μικρόν βιβλιόπουλον όλους εκείνους τους τόπους όπου είναι από την ανατολήν έως και τις κολώνες του Ηρακλέος οπού ονομάζουν φραγκικώτερα εις το στρέτο της Εγλυτέρας ως καθώς τα θέλεις ιδή εις τούτο το βιβλίον γεγραμμένα, αρχίζοντα από την Βενετίαν, απόλιγο απόλιγο λιμιόνες, ραξίματα, ξέρες, νησία, χώραις και άλλον πάσα πράγμα οπού κάμνει χρεία να γνωρίζει τινάς πάσα τόπον …

Και από περιγραφή των ακτών της Μάνης:

Αν θέλης να υπάς εις το Βίτυλον, άφηνε όλον το ακρωτήριν της Μάνης εις το μεσημέριν και υπάς εις την άλλην μερίαν μέσα εις την σελάδαν από κάτω εις το βουνίν οπού έχει καμπήν ωσάν καμήλας. Και ωσάν σιμώσης θωρείς το κάστρον και αφήνεις το ζερβά σου και δεξιά ευρίσεις ακρωτηράκιν λιγνόν, άσπρον και έχει κατ’ ακρώτηρα μονόπετρα και αλαργάριζε τα μισόν πλωρήσιν και βάλε τα κάτω. Και έχει σπιτάκιν, και πιάνεις τα πλωρήσια. Και απάνω εις το ακρωτηράκιν στέκει μια εκκλησία και έχει αποκάτω εις την εκκλησίαν νερόν …

Οι πτολεμαϊκοί λεγόμενοι χάρτες, σχεδιασμένοι σύμφωνα με τις περιγραφές του Αλεξανδρινού Κλαύδιου Πτολεμαίου στο έργο του Γεωγραφική υφήγησις – με εξαντλητική περιγραφή της τότε οικουμένης – αντιγράφηκαν από τους Βυζαντινούς και διαδόθηκαν μέσω των λογίων που κατέφυγαν στην Ιταλία μετά την Άλωση. Η πρώτη απόδοση της Γεωγραφίας ή Κοσμογραφίας, όπως έγινε γνωστό το έργο του Πτολεμαίου, εκδόθηκε στη Bologna το 1477 και περιλαμβάνει τους πρώτους μεμονωμένους χάρτες του ελληνικού κόσμου.

[1] Κατερίνα Κορρέ – Ζωγράφου, «Παραδοσιακή ζωή και τέχνη, στα κείμενα των περιηγητών», Αθήνα 2003.
[2] Χειρόγραφο Βενετίας
[3] Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι Περιηγητές στην Ελλάδα Α΄, Αθήνα 1972, 84-86).

πολιτισμός

Πολιτισμός από πολιτισμό[1]

Στις μεγάλες παραποτάμιες κοιλάδες του Τίγρη και του Ευφράτη και του Νείλου[2], η Εποχή του Ορείχαλκου εγκαινιάζεται με μια τεράστια σε συνέπειες οικονομική και πολιτιστική μεταβολή, που συνδέεται συνήθως με την ίδρυση μεγάλων πόλεων – και γι’ αυτό το λόγο ονομάστηκε Επανάσταση των Άστεων. Η απότομη εμφάνιση στα μεγάλα κέντρα των περιοχών αυτών μιας σειράς ολόκληρης νέων οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων ή θεσμών και επιτευγμάτων (πόλεις με μνημειακό διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο, μνημειακή αρχιτεκτονική και τέχνη, σαφώς διακεκριμένες τάξεις, ειδικευμένοι τεχνίτες με πλήρη απασχόληση, ιερατείο και υπαλληλία, γραφή, μεταλλουργία, εμπόριο μεγάλης κλίμακας κτλ), έδωσε την εντύπωση κάποιου «θαύματος», που έπρεπε ν’ αποδοθεί σε ένα προνόμιο του περιβάλλοντος ή του λαού. Η μελέτη όμως του φαινομένου έδειξε με τον καιρό ότι το αίτιο της αλλαγής δεν είχε σχέση με το περιβάλλον, αφού οι άνυδρες πεδιάδες της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου κάθε άλλο παρά προνομιούχοι τόποι ήταν. Μόνο η άρδευση, που έγινε ύστερα από την εκτέλεση μεγάλων δημόσιων έργων, κάτω από τον έλεγχο ενός αυστηρού διοικητικού συστήματος, μετέβαλε τις άγονες εκτάσεις σε παράδεισο και έδωσε το οικονομικό υπόβαθρο της νέας τάξης πραγμάτων. Χωρίς τα τεράστια περισσεύματα της γεωργοκτηνοτροφικής παραγωγής, η αλλαγή δεν θα είχε επιτευχθεί. Έτσι έγινε αντιληπτό ότι τις προϋποθέσεις της μεταβολής τις είχε δημιουργήσει μια άλλη, προγενέστερη «επανάσταση», η Παραγωγική, που άρχισε στον περίγυρο της κεντρικής μεσοανατολικής περιοχής πριν από το 8000 πΧ.
…
Η νέα λοιπόν παραγωγική οικονομία έβαλε σε κίνηση ένα νέο μηχανισμό για την οργάνωση και την εξασφάλιση της γεωργοκτηνοτροφικής παραγωγής, προώθησε νέους θεσμούς και εμπνεύσεις. Μόνο αυτή η μακρότατη κοινωνική και οικονομική προεργασία έκαμε δυνατή, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, την επίτευξη του επιπέδου της αστικοποιημένης ζωής. Οι δημιουργοί, άλλωστε, της Παραγωγικής Επανάστασης δεν είχαν ξεκινήσει από την ανυπαρξία. Ήταν βασικά φορείς των παραδόσεων της Εποχής του Λίθου και υπήρξαν συλλέκτες και κυνηγοί πριν γίνουν καλλιεργητές και κτηνοτρόφοι.

Ώστε, από αντικειμενική ιστορική άποψη, ο Πολιτισμός προήλθε από τον πολιτισμό. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεχωριστεί σαν άλλο είδος ο «υψηλός Πολιτισμός» από τον προηγούμενο. Υπάρχει απλώς διαφορά βαθμού ή κλίμακας, που μερικοί τονίζουν με τα επίθετα «αυτοκρατορικός», «ανακτορικός», «μητροπολιτικός» κά.

[1] Δημητρίου Ρ. Θεοχάρη, «Νεολιθικός Πολιτισμός», σελ. 20-21, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981.
[2] για περισσότερες πληροφορίες γύρω από τον αρχαίο Αιγυπτιακό πολιτισμό επισκεφθείτε την ιστοσελίδα http://vasilisxrysikopoulos.blogspot.com

Κυρήνεια 1974

Η Απόβασις[1]

Ιδιαίτερον ενδιαφέρον και εξόχως δραματικήν πλοκήν εμφανίζουν όσα διεδραματίσθησαν εις την περιοχήν της αποβάσεως, Πεντεμίλι (οδυνηρά ανάμνησις του βυζαντινού Εξαμιλίου), πέντε ακριβώς μίλια δυτικώς της Κυρηνείας. Πρόκειται διά μίαν γραφικήν ακτήν με «πλαζ» και ωραίας επαύλεις. … Ούτε οι πρωταγωνισταί των εκεί συγκρούσεων δεν θα αντελήφθησαν, ίσως, τόσον εναργώς την πραγματικότητα, από τους ευρεθέντας επί της ακτής. Και αυτοί, βεβαίως, δεν ήσαν μόνον οι αποβιβαζόμενοι Τούρκοι στρατιώται, αλλά και μερικαί δεκάδες Ελλήνων, οι οποίοι παρεθέριζον εκεί και συνελήφθησαν υπό των εισβολέων. Αι μαρτυρίαι των είναι συγκλονιστικαί και αποκαλυπτικαί των εξελίξεων από της αυγής της 20 Ιουλίου μέχρι του απογεύματος της 23 του ιδίου μηνός. … Ο Κωσταντίνος Παπαέλληνας[2] αφηγείται:

«Στις 4.45 πμ εξύπνησα από ένα δυνατό τράνταγμα. Όταν εβγήκα έξω, είδα τεράστιες στήλες καπνού από την πλευρά της Κυρήνειας. Ένα αεροπλάνο πολυβόλησε τιν δρόμο μπροστά στο σπίτι μου. Τρέξαμε κι είδαμε ένα ημιφορτηγό «φολξβάγκεν» κτυπημένο έξω από τον δρόμο. Ο οδηγός του ξεψύχησε μόλις ανοίξαμε την πόρτα.

Στην θάλασσα δεν φαινόταν τίποτε, παρά το ότι προσπάθησα με κυάλια να διακρίνω κινήσεις. Σε λίγο ήλθε λαχανιασμένος στο σπίτι μου ένας Έλλην αξιωματικός και εζήτησε να χρησιμοποιήση το τηλέφωνό μου. Στις 5.15 πμ επτά τουρκικά αεροπλάνα επέταξαν ξυστά από τον Πενταδάκτυλο προς την περιοχή της Λευκωσίας, όπου βέβαια δεν ήταν δυνατόν να διακρίνω τί γινόταν. Μου έκαμεν, όμως, εντύπωσιν το ότι ούτε ένας πυροβολισμός δεν ερρίφθη από δικούς μας κατά των αεροπλάνων αυτών …»

Ο εκ Κυρηνείας δικηγόρος, Γεώργιος Κάιζερ, απολυθείς υπό των Τούρκων μετά τετράμηνον σκληράν δοκιμασίαν, αφηγείται ως ακολούθως τα της τουρκικής εισβολής:

«Από νωρίς το πρωΐ, τα τουρκικά πολεμικά πλοία εθεάθησαν κατά μήκος της ακτής της Κυρηνείας, και γύρω στις 5 εξεδηλώθη η επίθεσις από θαλάσσης και αέρος. Κατά την ώρα της εκδηλώσεως της τουρκικής ενεργείας, ευρισκόμουν στο διοικητήριον του 251 Τάγματος Πεζικού, μαζί με αξιωματικούς και άλλους εφέδρους. Το στρατόπεδον αποτελούσε στόχον του ναυτικού και της αεροπορίας των Τούρκων. Ήμεθα τυχεροί διότι δεν εκτυπήθη η αποθήκη του οπλισμού και των πυρομαχικών, που απείχε μόνο 30 μέτρα από το διοικητήριον. Στον ενδιάμεσο χώρο διοικητηρίου και αποθήκης έπεσε μια βόμβα, η οποία, όμως, δεν εξερράγη».

Η πρώτη αποβατική λέμβος έφθασεν εις την ακτήν μόνο περί την 7.15΄ πρωινήν, εξ αυτής δε απεβιβάσθησαν 62 στρατιώται και εξεφορτώθη εις τεραστίων διαστάσεων εκσκαφεύς. Τα διαδραματιζόμενα παρηκολούθουν έντρομοι, όπισθεν των κλειστών παραθύρων των, οι Έλληνες περίοικοι, οι οποόι είχον αφυπνισθή από τον ορυμαγδόν των εκρήξεων και τους φονικούς πολυβολισμούς των αεροπλάνων. Ο Κ. Παπαέλληνας αφηγείται σχετικώς:

«Μέχρι της 9ης πρωϊνής εμέτρησα 50 αφίξεις αποβατικών και υπολογίζω να απεβιβάσθησαν 3.000 περίπου στρατιώται. Όσα διεδραματίζοντο κάτω από το σπίτι μου, τα παρακολουθούσα, φυσικά, με γυμνόν οφθαλμόν, ενώ όσα εγίνοντο εις την θάλασσαν τα έβλεπα με τα κυάλια».

«Εις τας 9.30΄ περίπου το πρωΐ, ακούσαμε άγριες φωνές έξω από το σπίτι μας. Σε λίγο εμπήκαν από παντού άγριοι στρατιώται. Έμοιαζαν σαν υπνωτισμένοι, σαν αφιονισμένοι, με τις κόρες των ματιών σχεδόν χαμένες κάτω από τα βλέφαρα και το ασπράδι να φεγγίζη παράξενα. «Τισσαρί!», δηλαδή «έξω», μας εφώναξαν, ενώ μας έσπρωχναν με τους υποκοπάνους των όπλων. Ένας Τούρκος ήλθε κοντά μου και προτείνοντας το όπλο του μου είπε άγρια με τα σπασμένα αγγλικά του: «Κιλλ γιου»! («Θα σε σκοτώσω!»). Την ίδια στιγμή στην αυλή μου, έφθασε τρέχοντας ένας Τούρκος αξιωματικός και με ρώτησε ασθμαίνοντας: «Ντώυτσλαντ;» Απάντησα «ναι», ότι δηλαδή γνωρίζω γερμανικά. Αφού με ρώτησε τί κάνουμε εκεί και είπα ότι είναι το σπίτι μας, με ρώτησε πάλι γιατί μιλώ γερμανικά. Του απάντησα: «Μα, για τον ίδιο λόγο που μιλάς και συ». Τότε εκείνος μου είπε ότι ο ίδιος μιλούσε γερμανικά επειδή εργάσθηκε στην Γερμανία. «Κι’ εγώ – του απάντησα – τα μιλώ επειδή ο πάππος μου ήταν Γερμανός» – πράγμα που δεν είναι βεβαίως αληθές. «Τότε γιατί δεν μου λες ότι είσαι Γερμανός;» ρώτησε με ικανοποίησι ο Τούρκος. «Γιατί τώρα είμαι Έλληνας», απάντησα. Τότε εξαγριώθηκε και μου λέει: «Έλληνας; Τότε εγώ κιλλ γιου, γιατί εσείς τόσα χρόνια σκοτώνετε τους Τούρκους».
…
«Μας ωδήγησαν, εμένα, την οικογένειά μου και τους Άγγλους φιλοξενούμενους μας, κοντά στον κύριο δρόμο. Ο γείτονάς μου Μίκης, εκάθητο στην άκρη του δρόμου και όταν μας είδε μου είπε: «Κώστα, θα μας σκοτώσουν. Κοίταξε πώς σκότωσαν τους γείτονές μας» Πράγματι είδα ότι στα σκαλοπάτια τού απέναντι σπιτιού υπήρχαν σκοτωμάνοι δύο γνωστοί μας. Τον παρηγόρησα και του είπα να είναι ψύχραιμος. «Ας μας σκοτώσουν, αλλά τουλάχιστον δεν πρέπει να φανή ότι εκπλιπαρούμε αυτά τα σκυλιά», του είπα».

[1] Διονυσίου Καρδιανού, «ο Αττίλας πλήττει την Κύπρον»,σελ. 59 επ., εκδόσεις Γ. Λαδιά, Αθήναι 1976.
[2] Κωνσταντίνος Παπαέλληνας: έμπορος, του οποίου η εξοχική κατοικία απέχει μόλις 200 μέτρα από της ακτής όπου απεβιβάσθησαν οι Τούρκοι.

Ψυχολογία

Η «ανατομία» της παιδικής ψυχής[1]

Το κλειδί για μια καλή σχέση, είτε αυτή είναι ανάμεσα σε δύο ενήλικες είτε μεταξύ γονιού και παιδιού, είναι να φέρεσαι στο άλλο άτομο όπως θα ήθελες να σου φέρεται.

Τα παιδιά δεν χρειάζονται «ποιοτικό χρόνο», χρειάζονται ένα γονιό που θα είναι διαθέσιμος να καθίσει, να ακούσει, να κάνει πράγματα μαζί και να θαυμάσει αυτά που θα δει.

Δεν τα πάω καλά με τους άκαμπτους ανθρώπους που επιμένουν όλα να γίνονται με βάση τους κανονισμούς. Κολλάνε στο γράμμα του νόμου, δεν μπορούν να συμβιβαστούν και δεν υποχωρούν καθόλου, ποτέ. … Αλλά μια επιτυχημένη σχέση δεν πρόκειται να λειτουργήσει χωρίς συμβιβασμούς. Οι γονείς πρέπει να προσαρμόζουν τους κανόνες ώστε να ταιριάζουν στην κάθε ξεχωριστή περίπτωση: τα παιδιά κοιμούνται στα δικά τους κρεβάτια, αλλά κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας μπορούν να κοιμηθούν όλα μαζί, τα παιδιά πρέπει να μαζεύουν τα πιάτα του δείπνου, αλλά απόψε έχουν τόσο πολύ διάβασμα που μπορούμε να τα απαλλάξουμε. Συμπέρασμα: Οι κανόνες και η σταθερότητα είναι σημαντικοί για τα παιδιά, αλλά πρέπει να υπάρχει περιθώριο για ελαστικότητα και συμβιβασμό.

Ένα παιδί δύο χρονών δεν μπορεί να κάνει επιλογές αλλά ένα παιδί σχολικής ηλικίας χρειάζεται κάποια ελευθερία να αποφασίζει για τη μοίρα του. Οι εξουσιαστικοί γονείς κάνουν δυστυχισμένα παιδιά που δεν μπορούν να πάρουν μια απόφαση.

Αν θέλετε τα παιδιά συνεργάσιμα πείτε τους τί θέλετε να κάνουν, ενθαρρύνετε τις ενέργειές τους, παρακολουθήστε τα αποτελέσματα, και μετά αφήστε τα ήσυχα. … Τα παιδιά κλείνουν το διακόπτη και κουφαίνονται όταν οι γονείς γκρινιάζουν.

Τα παιδιά συχνά αντιμετωπίζουν την εξής συμπεριφορά από τους γονείς τους: Στρώνουν το τραπέζι με περισσή προσοχή: «Έβαλες τα μαχαίρια και τα πιρούνια ανάποδα». Πλένουν τα πιάτα: «Εδώ έχει μείνει αυγό». Σκουπίζουν το καθιστικό: «Σου ξέφυγε ένα σημείο». Όταν οι άνθρωποι εργάζονται σκληρά και οι άλλοι προσέχουν μόνο τα λάθη τους και όχι την προσπάθειά τους, αυτός είναι ένας σίγουρος τρόπος να τους αποθαρρύνουν και να τους απογοητεύουν.

Παιδιά Πέντε έως Οχτώ χρονών: Αυτά τα μικρά ανθρωπάκια διατηρούν αρκετή από την αναλλοίωτη αθωότητα της προσχολικής ηλικίας. Παραμένουν κοντά, υπερβολικά εξαρτώμενα από τη μαμά και τον μπαμπά. Είναι τρυφερά, δεν είναι πολύπλοκα και θέλουν να σας ευχαριστούν. Χοροπηδάνε, είναι ζωηρά και πιστεύουν σε φαντάσματα και τέρατα.

Παιδιά Οχτώ έως Δώδεκα χρονών: Στην ηλικία των οχτώ τα παιδιά πατάνε στο πρώτο σκαλί της σκάλας που οδηγεί στην ενηλικίωση. Η εξάρτηση από τη μαμά και τον μπαμπά αρχίζει να αποδυναμώνεται. Ολοένα και πιο πολύ επηρεάζονται από τους δασκάλους, τους φίλους, τα μέσα ενημέρωσης και το περιβάλλον τους και αρχίζουν να αμφισβητούν τις αξίες και τη σοφία των γονιών τους. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας συγκρίνουν την εμφάνισή τους, την επίδοσή τους στο σχολείο, την κοινωνική αποδοχή και τις ικανότητές τους στα αθλήματα, και ανησυχούν όταν πιστεύουν πως υστερούν. Τα χοροπηδητά και οι αγκαλιές γίνονται σπάνια, και τώρα μόνο τα μωρά πιστεύουν σε τέρατα. … Χάνουν επίσης αυτήν την υπέροχη ειλικρίνεια που έχουν τα μικρά παιδιά και αρχίζουν να είναι πιο μυστικοπαθή.

[1] Δρ Κρίστοφερ Γκρην, «Τα νήπια έγιναν Παιδιά», επιστημονική επιμέλεια Δρ Ν. Προδρόμου MD, σε μετάφραση Έλενας Γεωργιάδου, σ. 10 επ., Πλατύπους εκδοτική 2005

από τη σύγχρονη ιστορία

Ο Σωτήρας της Λευκωσίας[1]

Ο Δημήτρης Αλευρομάγειρος είχε υπηρετήσει στην Κύπρο το 1964. Σαν υπολοχαγός είχε πάρει μέρος στις επιχειρήσεις της Μανσούρας και των Κοκκίνων. Είχε γευτεί τότε για πρώτη φορά την Τουρκική θηριωδία και γνώριζε «από πρώτο χέρι» τί σημαίνει Τούρκος στρατιώτης. Γι’ αυτό μόλις ανέλαβε τη διοίκηση του 336 Τάγματος και του ανατέθηκε στις 22Ιουλίου 1974 η επιτήρηση του προαστίου Αγίου Παύλου, άρχισε να το οργανώνει αμυντικά, γιατί η οργάνωση ήταν ανύπαρκτη. Ο ίδιος είχε εγκαταστήσει το σταθμό διοικήσεως σχεδόν στη γραμμή επαφής. Οι απανωτές επιθέσεις των Τούρκων ανακόπτονταν μπροστά στη σθεναρή αντίσταση των γενναίων του Αλευρομάγειρου. Σαν διοικητής τάγματος δεν δίστασε να ηγηθεί διμοιρίας για να καταλάβει ύψωμα στρατηγικής σημασίας, αψηφώντας τα εχθρικά πολυβόλα που «γάζωναν» την περιοχή.

Η ΕΛΔΥΚ από τη μια και το 336 Τάγμα του Αλευρομάγειρου από την άλλη κράτησαν τη Λευκωσία, όταν η πόλη ήταν ερημωμένη. Οι περισσότεροι κάτοικοί της την είχαν εγκαταλείψει και πλείονες περιοχές της, ιδιαίτερα ακριτικές φλέγονταν από τις βόμβες των τουρκικών αεροπλάνων και των πυροβόλων του εχθρού. Και το Επιτελείο της Εθνικής Φρουράς και η Αστυνομία και η Πυροσβεστική, και αυτή ακόμα η Κυβέρνηση, είχαν εγκαταλείψει την πρωτεύουσα. Όπως χαρακτηριστικά γράφει στο βιβλίο του «ο Αττίλας Πλήττει την Κύπρο», ο Σπύρος Παπαγεωργίου, όλοι ανέμεναν από στιγμή σε στιγμή την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους. Το γεγονός τούτο ανάγγειλε σε κατάσταση αλλοφροσύνης ανώτατος υπάλληλος του Γραφείου Δημοσίων Πληροφοριών. Ο υπάλληλος αυτός εμφανίστηκε στους ξένους δημοσιογράφους που ανέμεναν να ενημερωθούν για την κατάσταση, κραυγάζοντας: «Τί περιμένετε; Ποια ενημέρωση περιμένετε; Η Λευκωσία θα καταληφθεί σε λίγο από τον τουρκικό στρατό. Ο Πρόεδρος και τα μέλη της Κυβέρνησης βρίσκονται εκτός Λευκωσίας. Φευγουμε τώρα κι εμείς».

Και έφυγαν όλοι οι επίσημοι, όλες οι αρχές. Δεν έφυγαν όμως οι γενναίοι της ΕΛΔΥΚ, οι γενναίοι του Αλευρομάγειρου και οι άλλοι … που υπεράσπιζαν τις ακριτικές ενορίες της εντός των τειχών Λευκωσίας, του Καϊμοκλιού, της Ομορφίτας και του Τράχωνα. Έμειναν εκεί και πολέμησαν. Αρκετοί έπεσαν στο πεδίο της τιμής. Άλλοι έζησαν και περπατούν σήμερα με ψηλά το μέτωπο γιατί εκτέλεσαν με συνέπεια και λεβεντιά το καθήκον τους για την Πατρίδα. Πολέμησαν και κράτησαν τους Τούρκους στις επικές, σκληρές, λυσσαλέες μάχες της 16ης Αυγούστου. Επέζησαν της κόλασης εκείνης των πυρών του Αττίλα. Αρνήθηκαν να υπακούσουν σε διαταγή ανωτέρων να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους «γιατί κάθε αντίσταση εσήμαινε αυτοκτονία». Έμειναν εκεί με επικεφαλής τον εμψυχωτή και ηγήτορά τους Αλευρομάγειρο … Σε ημερήσια διαταγή του στις 23 Αυγούστου, όταν εκόπασαν τα πυρά του πολέμου, τόνιζε τα εξής:

«Με τη βοήθεια της Υπερμάχου Στρατηγού Παναγίας Παρθένου Μαρίας, με τας ευχάς της φιλτάτης Μητρός Πατρίδος, την συμπαράσταση του Κυπριακού λαού, αλλά και συσσώμου του παγκοσμίου φιλελευθέρου κόσμου, επετελέσαμε ηρωϊκόν άθλον διατηρήσεως ανεπάφων των θέσεών μας.
…
Αι σκιαί των νέων αθανάτων νεκρών μας αγαλλιούν από εκεί που ευρίσκονται εις το πάνθεον των αθανάτων διότι η θυσία των δεν εγένετο επί ματαίω. Κλίνομεν ευλαβώς το γόνυ ενώπιον των νεοσκαμμένων τάφων των και δίδομεν προς αυτούς την ιεράν υπόσχεσιν της συνεχίσεως του αγώνος μας μέχρι της τελικής νίκης …»

[1] του Χ. Χαραλαμπίδη, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Η Σημερινή» της Λευκωσίας στις 23 Ιουλίου 1990.

προσωπικά δεδομένα

αυτοδιάθεση των πληροφοριών[1]

Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των πληροφοριών, το οποίο συνίσταται στην εξουσία του ατόμου να αποφασίζει αυτόνομα σχετικά με τη δημοσιοποίηση και τη χρήση των προσωπικών πληροφοριών που το αφορούν, δεν σημαίνει την απόλυτη και απεριόριστη κυριαρχία του ατόμου στα προσωπικά του στοιχεία. Οι πληροφορίες, ακόμη και όταν αναφέρονται σ’ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, αποτελούν μια απεικόνιση της κοινωνικής πραγματικότητας, η οποία δεν είναι δυνατόν να ενταχθεί αποκλειστικά και μόνο στο συγκεκριμένο άτομο, στο οποίο αναφέρονται, οι πληροφορίες. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των πληροφοριών έχει ως σκοπό να εμποδίσει τη συλλογή και την επεξεργασία των πληροφοριών χωρίς προηγούμενη συναίνεση του ατόμου και να διασφαλίσει τη δυνατότητα δράσης και συμμετοχής του πολίτη, ώστε να καταστεί δυνατή η επικοινωνία που θεωρείται βασικό στοιχείο μιας ελεύθερης και δημοκρατικής κοινωνίας. Σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται η θεσμοποίηση της μη επικοινωνίας με την επίκληση κυριαρχικών δικαιωμάτων του ατόμου στο πληροφοριακό υλικό.

Στο πλαίσιο της σύγχρονης πληροφοριακής τεχνολογίας η διασφάλιση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των πληροφοριών επιτυγχάνεται σε συνδυασμό με τη διαπίστωση, ότι οι πληροφορίες ενόψει των δυνατοτήτων της ηλεκτρονικής επεξεργασίας, αποδεσμεύονται και ανεξαρτητοποιούνται από τον αρχικό σκοπό για τον οποίο έχουν συλλέγει και συνεπώς τα προσωπικά δεδομένα δεν μπορούν να θεωρηθούν ασήμαντα ή μη ευαίσθητα, αφού ένα καθεαυτό στοιχείο είναι δυνατόν να αποκτήσει διαφορετική αξία και να πάψει ενδεχομένως να είναι ασήμαντο, ανάλογα με το σκοπό για τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί.
…
Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των πληροφοριών είναι δυνατόν να περιορισθεί μόνο για λόγους υπέρτερου γενικού συμφέροντος. … Επιπλέον, η συλλογή και η επεξεργασία των πληροφοριών πρέπει να προβλέπεται ρητά …Δεν συμβιβάζεται με το σύνταγμα η αποθήκευση πληροφοριών για την επιδίωξη μη συγκεκριμένων σκοπών, δηλαδή απαγορεύεται τόσο η σώρευση πληροφοριών για την αντιμετώπιση μελλοντικών αναγκών (Datensammlung auf Vorrat), όσο και η συγκέντρωση πληροφοριών, που δεν θεωρούνται πρόσφορες για την επίτευξη του ειδικά καθορισμένου σκοπού. Η άντληση και η επεξεργασία των πληροφοριών είναι συνταγματικά προβληματική, όταν δεν συντρέχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις, ανεξάρτητα αν τα μέτρα που λαμβάνει το κράτος σχετικά με τη συλλογή των πληροφοριών έχουν ως σκοπό την προστασία των γενικών συμφερόντων.

[1] Αποστόλη Γέροντα, «Πληροφορική και Δίκαιο», σ. 251-252, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήναι – Κομοτηνή 1991.