εκ του ευαγγελίου

ελήλυθεν η ώρα[1] …

11
55 Ην δε εγγύς το πάσχα των Ιουδαίων, και ανέβησαν πολλοί εις Ιεροσόλυμα εκ της χώρας προ του πάσχα ίνα αγνίσωσιν εαυτούς. 56 Εζήτουν ουν τον Ιησούν και έλεγον μετ’ αλλήλων εν τω ιερώ εστηκότες. Τί δοκεί υμίν ; ¨ότι ου μη έλθη εις την εορτήν ; 57 Δεδώκεισαν δε οι αρχιερείς και οι Φαρισαίοι εντολάς ίνα εάν τις γνω πού έστιν μήνυση, όπως πιάσωσιν αυτόν.
…
12
9 Έγνω ουν [ο] όχλος πολύς εκ των Ιουδαίων ότι εκεί εστιν και ήλθον ου διά τον Ιησούν μόνον, αλλ’ ίνα και τον Λάζαρον ίδωσιν ον ήγειρεν εκ νεκρών. 10 Εβουλεύσαντο δε οι αρχιερείς ίνα και τον Λάζαρον αποκτείνωσιν, 11 ότι πολλοί δι’ αυτόν υπήγον των Ιουδαίων και επίστευον εις τον Ιησούν.

12 Τη επαύριον ο όχλος πολύς ελθών εις την εορτήν, ακούσαντες ότι έρχεται ο Ιησούς εις Ιεροσόλυμα 13 έλαβον τα βαΐα των φοινίκων και εξήλθον εις υπάντησιν αυτώ και εκράυγαζον:

Ωσαννά.
Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι κυρίου,
[και] ο βασιλεύς του Ισραήλ.

14 Ευρών δε ο Ιησούς ονάριον εκάθισεν επ’ αυτό, καθώς εστιν γεγραμμένον.

15 μη φοβού, θυγάτηρ Σιών.
ιδού ο βασιλεύς σου έρχεται,
καθήμενος επί πώλου όνου.

16 Ταύτα ουκ έγνωσαν αυτού οι μαθηταί το πρώτον, αλλ’ ότε εδοξάσθη Ιησούς τότε εμνήσθησαν ότι ταύτα ην επ’ αυτώ γεγραμμένα και ταύτα εποίησαν αυτώ.

17 Εμαρτύρει ουν ο όχλος ο ων μετ’ αυτού ότε τον Λάζαρον εφώνησεν εκ του μνημείου και ήγειρεν αυτόν εκ νεκρών. 18 Διά τούτο [και] υπήντησεν αυτώ ο όχλος, ότι ήκουσαν τούτο αυτόν πεπεοιηκέναι το σημείον. 19 Οι ουν Φαρισαίοι είπαν προς εαυτούς. Θεωρείτε ότι ουκ ωφελείτε ουδέν. ίδε ο κόσμος οπίσω αυτού απήλθεν.

20 Ήσαν δε Έλληνες τινες εκ των αναβαινόντων ίνα προσκυνήσωσιν εν τη εορτή. 21 Ούτοι ουν προσήλθον Φιλίππω τω από Βησθαϊδά της Γαλιλαίας και ηρώρων αυτόν λέγοντες. κύριε, θέλομεν τον Ιησούν ιδείν. 22 Έρχεται ο Φίλιππος και λέγει τω Ανδρέα, έρχεται Ανδρεάς και Φίλιππος και λέγουσιν τω Ιησού. 23 Ο δε Ιησούς αποκρίνεται αυτοίς λέγων. Ελήλυθεν η ώρα ίνα δοξασθή ο Υιός του ανθρώπου. 24 Αμήν αμήν λέγω υμίν, εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γην αποθάνη, αυτός μόνος μένει. Εάν δε αποθάνη, πολύν καρπόν φέρει. 25 Ο φιλών την ψυχήν αυτού απολλύει αυτήν, και ο μισών την ψυχήν αυτού εν τω κόσμω τούτω εις ζωήν αιώνιον φυλάξει αυτήν.

[1] Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, Κατά Ιωάννην, 11, 55-57 & 12, 9-25, Deutsche Bibelgesellschft, Stuttgart 1898 und 1993.

από την παιδεία των Ελλήνων

Η Ελληνική Θεματογραφία στη Δύση και το παλαιοΟθωμανικό σκότος[1]

Όχι εξαντλητικές αλλ’ οπωσδήποτε αρκετές είναι οι πληροφορίες που διαθέτουμε τώρα πια για τα παιδευτικά συστήματα των υστεροβυζαντινών, τόσο στον ελληνικό χώρο, από τον 11ο αιώνα, όσο και μεταγενέστερα στη Δύση, με τη διάδοση της γνωστής σχολικής μεθόδου της «Σχεδογραφίας». Και χάρις σε πρόσφατες σχετικές διαφωτιστικές μελέτες, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τώρα και τη μετοίκηση της ελληνικής παιδείας στη δυτική Ευρώπη, και μάλιστα στη γειτονική Ιταλία.
Αντίθετα ελάχιστα είμαστε πληροφορημένοι για την περίοδο της Τουρκοκρατίας και, ακριβέστερα, για τους δύο πρώτους μετά την Άλωση αιώνες. Και η ένδεια αυτή των πηγών στην έρευνα, που στρέφεται στην αναζήτηση των αποτυπωμάτων μιας καινούργιας σκοτεινής εποχής, που προσπαθεί να συνδέσει τα στοιχεία της ζωής της τόσο στην Ελλάδα όσο και στον έξω ελληνισμό κατά τους αμέσως μετά την Άλωση χρόνους, δυσχεραίνει την αναδρομική εξέταση και δημιουργεί βαθύ χάσμα δύο αιώνων στη συνθετική μελέτη που θα είχε για αντικείμενο τη σχολική αγωγή των Ελλήνων στους χρόνους εκείνους. Γνωστό ότι ο ώριμος προσφυγικός Ελληνισμός, ακολουθώντας το φυσικό του ρεύμα, βρήκε για δεξαμενή την Ιταλία και εκεί έρριξε τους χειρόγραφους πνευματικούς θησαυρούς του. Γνωστή είναι και η πορεία των πραγμάτων στις αυλές των Μαικηνών και στα Πανεπιστήμια, γνωστός και ο σκοπός της εκεί παιδευτικής αγωγής, που δεν ήταν άλλος, από ελληνικής πλευράς, παρά μόνο μια παραλλαγή της ντόπιας προσπάθειας για κλασική μόρφωση.
Ποια ήταν όμως η πορεία για τα πρώτα βήματα; Ποιο πνευματικό σύστημα στέγασε τους στερημένους από πνευματική περιουσία μικρούς Έλληνες πρόσφυγες, και ποια πρρετοιμασία τους επέτρεψε να αναδειχθούν αργότερα μεγάλοι δάσκαλοι στα ελληνικά γράμματα;
Τα προβλήματα αυτά διαφωτίζονται τώρα, τουλάχιστον εν μέρει, για τους Έλληνες της Δύσης με τους ελληνικούς κώδικες του 16ου αι. 1733, 1826, 1890, της βατικανής βιβλιοθήκης και, συμπληρωματικά, και με μερικούς άλλους, που βοηθούν στην προσπάθεια να εντοπίσουμε το σχολικό συνοικισμό του μετέωρου στην Ιταλία μετά την Άλωση εφηβικού Ελληνισμού.
Πρόκειται για τρία υποδείγματα θεματογραφίας, που το περιεχόμενο τους, αν και συγγενικό, έχει διαφορετική προέλευση.
Ο πρώτος κώδικας, δηλ. ο 1733, είναι ένα είδος «βιβλίου του δασκάλου». Σ’ αυτόν έχουν συγκεντρωθεί συστηματικά και με παιδαγωγική μέθοδο διάφορα γυμνάσματα, πρώτα απλούστερα με μικροπερίοδες αυτοτελείς φράσεις, έπειτα κάπως δυσκολότερα με εκτενέστερα δοκίμια σε συνεχή λόγο, όπως μύθους και νουθετικά αφηγήματα.
Αυτά τα γυμνάσματα καθαρογραμμένα και σε τελική μορφή, χρησίμευαν στο δάσκαλο για να διαλέγει την κάθε φορά, σύμφωνα με το μάθημα της ημέρας, και να υπαγορεύει στους μαθητές του το «Κοινόν» κείμενο, που αυτοί έπρεπε να μεταφράσουν στο «Ελληνικόν». Τις μεταφράσεις αυτές εσύγκρινε ο δάσκαλος με την έτοιμη μετάφραση της θεματογραφίας του, που τον διευκόλυνε στη διόρθωση. Η θεματογραφία αυτή που είναι η παλαιότερη και εκτενέστερη, τουλάχιστον από όσες γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, είναι συλλογή από μικρότερες συλλογές, όπως θα φανεί στην ευρύτερη μελέτη που ετοιμάζω γι’ αυτό το κείμενο. Οι άλλοι δύο κώδικες, ο 1826 και ο 1890, περιλαμβάνουν αντίθετα, ο καθένας χωριστά, μερικά δείγματα από μαθητικές ασκήσεις. Δεν είναι πολλά σε αριθμό, είναι όμως πολύ χαρακτηριστικά και αρκούν ωστόσο να μας δώσουν ακριβή εικόνα της εργασίας. Οι πολλές διαγραφές και διορθώσεις, που υπάρχουν στο κείμενο, μας δείχνουν πώς γινόταν αυτή η εργασία, κάτω από την καθοδήγηση του δασκάλου, κατά τη διάρκεια του μαθήματος και ταυτόχρονα αποτελούν μαρτυρίες της σχολικής επίδοσης.
Με τους παραπάνω κώδικες ευρύνεται η όραση και παίρνει άλλη διάσταση η γνώση της εκπαιδευτικής αγωγής των Ελλήνων κατά τον 16ο αιώνα στην Ιταλία και συγκεκριμένα στη Ρώμη.
Πράγματι με τη βοήθεια πολλών ενδείξεων — που δεν έχουν θέση εδώ, σε μια ανακοίνωση — φθάσαμε στο συμπέρασμα ότι τα κείμενα αυτά ήταν προορισμένα για τη γλωσσική διδασκαλία στο ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης, που συγκέντρωνε πρόσφυγες απ’ όλη την Ελλάδα.
Είναι γνωστό ότι ένα πρώτο ελληνικό σχολείο στη Ρώμη ιδρύθηκε από τον φιλόμουσο πάπα Λέοντα το Γ, έπειτα από υπόδειξη του σοφού Έλληνα δασκάλου Ιανού Λάσκαρη, που στάθηκε και ο πρώτος διευθυντής του. Η ζωή όμως του σχολείου αυτού, αν καί είχε καλούς καρπούς, ήταν βραχύβια.
Αργότερα, το 1576, ιδρύθηκε νέο σχολείο, το Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης από τον πάπα Γρηγόριο τον ΙΓ’, με σκοπό την περισυλλογή και ελληνοπρεπή μόρφωση νεαρών Ελλήνων, για να ξεφύγουν από τα πνευματικά σκοτάδια της δουλείας. Το Κολλέγιο αυτό, ξεπερνώντας πολλές δυσχέρειες, κατόρθωσε να επιζήσει για αιώνες και να λειτουργεί ακόμη σήμερα στη Ρώμη, αλλάζοντας φυσικά στο μεταξύ και σκοπό και οργάνωση. Ανεξάρτητα δε από τις θρησκευτικές καταβολές, είναι βέβαιο ότι η συμβολή του Κολλεγίου στα ελληνικά γράμματα είναι σημαντική, γιατί απ9 αυτό βγήκαν μεγάλες πνευματικές μορφές τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Ειδικότερα για το ακολουθούμενο σύστημα διδασκαλίας στο Κολλέγιο, από τον οργανισμό του μαθαίνουμε ότι οι μαθητές, που έμπαιναν σ’ αυτό σε ηλικία γύρω στα 14 χρόνια, άρχιζαν τις σπουδές τους με τα γλωσσικά μαθήματα, δηλαδή με τη διδασκαλία της γραμματικής, έχοντας για βάση το κείμενο του Κωνσταντίνου Λάσκαρη.
Για τον πρώτο, λοιπόν, αυτόν κύκλο της γλωσσικής αγωγής στην ελληνική, όπως ονομαζόταν τότε η αρχαία γλώσσα, φαίνεται ότι προοριζόταν η θεματογραφία του δασκάλου, που αναφέραμε, και που, όπως είπαμε, περιλαμβάνει σύντομες ασκήσεις ή εκτενέστερα δοκίμια σε μορφή γυμνασμάτων, που είναι γραμμένα στη δημοτική και μεταφρασμένα στην αρχαία, γιατί αυτή ήταν η συνηθέστερη και ασφαλέστερη μέθοδος, κατά την τότε αντίληψη, για τη γλωσσική κατάρτιση των μαθητών.
Το σύστημα αυτό, που εγκαινιάστηκε στην κυρίως Ελλάδα και που το μιμήθηκαν οι δάσκαλοι μας και στα ελληνικά σχολεία της Δύσης, διατηρήθηκε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Μια παραστατική εικόνα μας δίνει γι’ αυτό ο Κοραής: «Η θεματογραφία συνοδεύει το συντακτικό μέρος της Γραμματικής … Εις τον καιρόν μου οι διδάσκαλοι ελάμβανον οδηγόν της θεματογραφίας τα είδη του ρήματος κατά την διαίρεσιν του Λασκάρεως. Έδιδον εις τους μαθητάς εις κοινήν γλώσσαν θέμα της επινοίας αυτών ηθικόν ή ιστορικόν, του οποίου όλα τα ρήματα έπρεπε να ήναι του πρώτου είδους, ήγουν από τα συντασσόμενα με αιτιατικήν. Το θέμα τούτο μεταφράζετο Ελληνιστί από είκοσι, φερ’ ειπείν, μαθητάς, οι οποίοι παριστάνοντο έπειτα εις τον διδάσκαλον με τας είκοσι μεταφράσεις και ο διδάσκαλος έκαμνεν είκοσι λογών διόρθωσιν εις αυτάς. Αφ’ ου ικανώς εγυμνάζοντο εις το πρώτον είδος, μετέβαινον εις το δεύτερον, ήγουν τα με δοτικήν συντασσόμενα ρήματα, και ούτω καθεξής». «Έπρεπε, λοιπόν, ο διδάσκαλος … να συντάσση αυτός Ελληνιστί όλον το θέμα, και να το δίδη εις τους μαθητάς, ως χειραγωγόν του δευτέρου θέματος, και τούτο πάλιν διωρθωμένον τον αυτόν τρόπον, του τρίτου, και ούτω καθεξής».
Μετά απ’ αυτόν τον πρώτο κύκλο της γραμματικής και του γλωσσάριου, οι μαθητές ήταν πια έτοιμοι για σοβαρότερες επιδόσεις, όπως για τη σύνταξη επιγραμμάτων και διαφόρων στιχουργημάτων, που πολλά απ’ αυτά σώζονται σε ανέκδοτα χειρόγραφα.

[1] Μαρίας Μαντουβάλου, «Κείμενα και μελέτες μεσαιωνικής και νεοελληνικής γραμματείας», σελ. 241-245, εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα 1990.

Ελληνισμός

περί της ελληνικότητας των αλβανικών φύλων[1]
η περίπτωση των Μποτσαραίων

Η καταγωγή της οικογένειας Μπότσαρη χάνεται εις τα βάθη των αιώνων και εις το σκιόφως του θρύλου. Είνε βέβαιον ότι προήρχετο από βορειοτέρας πηγάς και κατεστάλαξε μέχρι του Σουλίου συν τη παρίδω χρόνου αιώνων. Το πιθανώτερον είνε ότι πρόκειται περί πατριάς συμπολεμιστών του μεγάλου Αλβανού πολεμάρχου Σκεντέρμπεη. Μετά τον θάνατον τούτου, εφ’ όσον η εξάπλωσις των Τούρκων επεξέτείνετο και ο εξισλαμισμός των Αλβανών επετείνετο, τα ορθόδοξα πολεμικά φύλα ανεζήτουν καταφύγιον ολονέν προς νότον διά να περισώσουν εκεί την κιβωτόν της θρησκευτικής των πίστεως και το παλλάδιον της εθνικής των ελευθερίας. Η θεία πρόνοια είχε προορίση τους αγόνους και τραχείς βράχους του Σουλίου ως την Ακρόπολιν της πολυπλάγκτου πολεμικής των περιπετείας.

Κατά την προφορικήν παράδοσιν της οικογενείας Μπότσαρη οι παλαιότατοι πρόγονοι αυτών είχον λάβη μέρος εις την μάχην του Κοσυφοπεδίου. Ο πρώτος όμως ονομαστί αναφερόμενος είνε ο Σπύρος Μπότσαρης, ο οποίος και πρώτος εισήγαγεν την χρήσιν πυροβόλων όπλων, φονεύσας είς τινα μάχην δύο Τούρκους πυροβολητάς και κυριεύσας το τουφέκιόν των. Κατά την βραδύτερον προς νότον κάθοδον της πατριάς ως πρώτος εν Ηπείρω σταθμός αυτής αναφέρεται ο Κακόλακκος, περιφέρεια κειμένη προς δυσμάς των Ιωαννίνων παρά το όρος Μερόπη (Νεμέρσκα). Δεύτερος σταθμός αναφέρεται το χωρίον Δράγανη της Παραμυθιάς. Από εκεί ανέβηκαν εις τας απροσίτους κλεισωρείας του Σουλίου. Τούτο πρέπει να είχε γίνη περί τας αρχάς ή τα μέσα του 17ου αιώνος. Ποιος ξέρει αν κάποιος από τους Μποτσαραίους δεν ήτο ο πρωτεργάτης του φόνου του Οθωμανού Σούλη, διά του αίματος του οποίου εκυρώθη, κατά την παράδοσιν, η κατοχή του Σουλίου υπό των αγερώχων επιδρομέων ! Και ποιος ξέρει ακόμη αν κάποιος από τους Μποτσαραίους δεν είχε διαλέξη την καλλιτέραν από τας εξήντα παρθένους, τας οποίας, κατά την παράδοσιν, είχον απαγάγη από γειτονικήν πανήγυριν ισάριθμοι άλκιμοι Σουλιώτες καθώς άλλοτέ ποτέ οι Ρωμαίοι τας γυναίκας των Σαβίνων !
…
Ο κορυφαίος της γενεάς των Μποτσαραίων, ο κορυφαίος του γένους των Σουλιωτών υπήρξεν, αναμφισβητήτως, ο Μάρκος. Εις αυτόν είχε συμπυκνωθή το δριμύτερον απόσταγμα της Σουλιώτικης ευψυχίας. Εις αυτόν είχε κυβισθή η Μποτσαρέϊκη ευγένεια, πολιτικότης και ανδρεία.

Ο Σουλιώτης ποιητής Χρήστος Χρηστοβασίλης το εκφράζει επιγραμματικά με το λιτό του δίστιχο:

«Και στην πανένδοξη γενιά των Μποτσαραίων όλων
Ο πειό μεγάλος Μπότσαρης, ο πειο τρανός Σουλιώτης!»

Ο Μάρκος έχει καταλάβη πλέον ή δικαίως, πλέον ή επαξίως μίαν από τας πρώτας θέσεις εις το πάνθεον των ηρώων της εθνικής παλιγγενεσίας. … Το ιδανικόν της εθνικής αποκαταστάσεως τον ενέπνεε βαθύτατα. Και το συνέχεε, το συνήνωνε, το συνέπλεκε με το ιδανικόν της αναστάσεως του αρχαίου Ελληνισμού. … Έβλεπε μίαν Ελλάδα ένδοξον, λαμπράν, ακτινοβόλον με μεγάλους άνδρας καθώς εκείνοι της αρχαιότητος των οποίων εγνώριζε τα ονόματα, των οποίων εθαύμαζε τας πράξεις, των οποίων ησθάνετο το μεγαλείον. Συχνάκις ανέφερε τους μεγάλους άνδρας της αρχαιότητος και τας εξόχους πράξεις των όταν ήθελε να παραδειγματίσεη, όταν ήθελε να φρονιματίση τους συντρόφους του, τους φίλους του. Και οι λόγοι του έκαμναν πάντοτε βαθείαν εντύπωσιν. Αναφεέρεται ότι μεγάλην αίσθησιν είχε κάμη λόγος του περί καταφρονήσεως των υλικών αγαθών και περί του προς την πατρίδα έρωτος, τον οποίον είχε εκφωνήση, διερχόμενος εκ Μεσολογγίου, ενώπιον των συνεδριαζόντων εκεί αντιπροσώπων της Δυτικής Ελλάδος.
…
Είχε συλλάβη το σχέδιον της ιδρύσεως μεγάλου Ελληνοαλβανικού Κράτους και επίστευε εις αυτό. Διά τους γνωρίζοντας την γενικήν και την τοπικήν κατάστασιν των χρόνων εκείνων το πολιτικόν τούτο σχέδιον του Μάρκου δεν ήτο άμοιρον μεγαλοφυΐας καθώς δεν ήτο άμοιρον δυνατότητος. Προς εφαρμογήν του σχεδίου του κινούμενος είχε αρχίση, όταν ευρίσκετο εις Αγκώνα της Ιταλίας, την σύνταξιν Ελληνοαλβανικού Λεξικού.

Ο Μάρκος εγεννήθη στο Σούλι το 1790. … Ο εθνομάρτυς καλόγερος Σαμουήλ τον είχε διδάξη τα πρώτα γράμματα και του είχεν εμπνεύση τον σφοδρόν έρωτα της ελευθερίας και τον ιερόν ζήλον της μιμήσεως των μεγάλων ανδρών. … Εξ απαλών ονύχων ησκήθη συγχρόνως, εν μέσω των περιπετειών της οικογένειάς του και της πατρίδος του, εις την παριφρόνυσιν των κινδύνων, εις την χρήσιν των όπλων, εις την τέχνην του πολέμου.
…
Το 1822 μεσουρανεί εις την υπεράσπισιν του Μεσολογγίου κατά την πρωτην πολιορκίαν του. Πολιτευθείς δεξιώτατα τον Ομέρ-Βρυώνην κατώρθωσε να χρονοτριβήση μέχρις ότου κατέφθασαν αι αναμενόμεναι ενισχύσεις. Και τότε, καθώς λεγέι το Δημοτικό τραγούδι:

«… Ο Μάρκος αποκρίθηκε με το σπαθί στο χέρι
Στην πόρτα τάχω τα κλειδιά του Κάστρου κρεμασμένα
κι’ αν είσαι άξιος και καλός έλα ξεκρέμασέ τα !»

Το 1823 διωρίσθη Αρχιστράτηγος της Δυτικής Ελλάδος. Και ολίγον κατόπιν εξεκίνησε για το Καρπανήσι, για τον θάνατον, για την αθανασίαν. Ήτο τότε 33 μόνον ετών.

[1] Γ. Αθάνα, Ιστορικά Μελετήματα, Οι Μποτσαραίοι, σελ. 14 επ., έκδοση Ιδρύματος Γ. & Μ. Αθανασιάδη – Νόβα, Ναύπακτος 1998.

αλήθειες … ιστορίας

όσα οι ισχυροί είθισται ν’ αγνοούν όταν δεν τους εξυπηρετεί … κάνουν πως αγνοούν όταν δεν υφίσταται ιδιαίτερος λόγος … και θυμούνται όταν οι ίδιοι θίγονται.
Ιωάνης Λιάκουρας

Γενοκτονίας … το ανάγνωσμα[1]

Οι ήττες των Γερμανών στα ευρωπαϊκά μέτωπα, η κατάρρευση του τουρκικού μετώπου σ’ όλη τη γραμμή από τη Θράκη ως τη Συρία, η ανακωχή στο Μούντρος, η είσοδος των συμμάχων στην Κωνσταντινούπολη, η καταγγελία της συνθήκης του Μπρεστ-Λιτόφσκ – όλα αυτά μέσα σε λίγους μήνες του 1918. Ποτέ άλλοτε οι Αρμένιοι δε βρέθηκαν τόσο κοντά στο παλιό όνειρό τους να φτιάξουν ένα μεγάλο κράτος. Θα τους το υποσχεθούν σε λίγο στη συνθήκη των Σεβρών (Αύγουστος του 1920), τρεις φορές πιο μεγάλο από το σημερινό. Αλλά ας όψεται ο Κεμάλ. Οι Αρμένιοι θα πάρουν τη λίμνη Βαν και την Τραπεζούντα, όσο εμείς τη Σμύρνη και τα παράλια στο Αιγαίο. Αυτό το κράτος που υπάρχει σήμερα είναι ό,τι μπόρεσε να κρατηθεί από το στρατό του Κεμάλ την τελευταία στιγμή, η γραμμή χαράχτηκε την άνοιξη του 1921 με τη συμφωνία της Μόσχας. Ένα χρόνο πριν, αφού κατόρθωσε να στερεώσει το κίνημά του, ο Ατατούρκ άρχισε να εκκαθαρίζει τα μετόπισθεν, την τούρκικη Ανατολή, πριν ακόμα αναμετρηθεί με το δικό μας στρατό. Ο μεγάλος στόχος εκεί ήταν οι Αρμένιοι. Ουσιαστικά συνέχισε την ψυχρή γραμμή της γενοκτονίας. Έσφαξε πρώτα ό,τι είχε απομείνει από το αρμενικό στοιχείο κάτω στην Κιλικία. Την περιοχή αυτή την είχε κάνει κατοχή η Αγγλία. Σε συνέχεια, σύμφωνα με τα γενικότερα σχέδια που άρχισαν να καταστρώνονται για τη διανομή των τουρκικών εδαφών, τη θέση των Άγγλων επήραν τα γαλλικά στρατεύματα. Στην Κιλικία, άγνωστο πώς, είχαν περισωθεί περί τους 150 χιλιάδες Αρμένιοι. Από τις αρχές του 1920, με το πρώτο κεμαλικό φύσημα, οι Γάλλοι αποχώρησαν στη Συρία. Από την άνοιξη ως το φθινόπωρο οι Τούρκοι ξεκαθάρισαν όλη την περιοχή εξοντώνοντας όσους δεν πρόλαβαν να φύγουν στο συριακό έδαφος. Έπειτα ήρθε η σειρά της Ανατολής.

Το Σεπτέμβριο του 1920, ένα μήνα ύστερα από την υπογραφή της συνθήκης των σεβρών που πρόβλεπε τη δημιουργία ενός μεγάλου σχετικά αρμενικού κράτους (θα έβγαινε ως τη θάλασσα, παίρνοντας μέσα την Τραπεζούντα), ο στρατός του Κεμάλ απώθησε τους Αρμένιους από τις ανατολικές περιοχές του Ερζερούμ και του Καρς, πέρασε και το παλιό σύνορο, τον ποταμό Αχουριάν, και κατέλαβε την Αλεξανδρούπολη, επιβάλλοντας στο Ερεβάν μια ανακωχή που σήμαινε παραίτηση των Αρμενίων από τη συνθήκη των Σεβρών. Με αυτή την ανακωχή ο κεμάλ στρίμωξε το αρμενικό κράτος στα όρια που είχαν περισώσει οι Αρμένιοι το 1918 με τη νίκη τους στο Σαρνταραμπάτ, δηλαδή πάλι το τρις λιγότερο από το σημερινό τους κράτος. Σ’ αυτή τη στιγμή πέρασε τα ανατολικά σύνορα ο Κόκκινος στρατός με τους αρμένιους επαναστάτες από το Μπακού, πήραν την εξουσία και σχημάτισαν μια σική τους σοβιετική δημοκρατία (2-4 Δεκεμβρίου του 1920). Στη διάσκεψη της Μόσχας την άνοιξη ρυθμίστηκαν τα τουρκοσοβιετικά σύνορα στη γραμμή που περνούν ως σήμερα. Κατόρθωσε μάλιστα ο Κεμάλ να αποσπάσει ένα από τα αρχαιότερα αρμενικά εδάφη, το Ναχιτσεβάν, για ν’ αποδοθεί στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ με ένα μικροσκοπικό διάδρομο ανάμεσα στα περσικά και τα σοβιετικά σύνορα κράτησε απευθείας και με το δικό του δάχτυλο – και το κρατά ακόμα – αυτό το πετσοκομμένο αρμενικό αυτί.

Και πώς τώρα να μην πιστέψεις, …, ότι οι εξυπνότεροι διπλωμάτες του κόσμου είναι αυτοί οι μπουνταλάδες; Βέβαια ευνοήθηκαν από τις περιστάσεις. Αλλά η διπλωματία τί άλλο είναι παρά η καπατσοσύνη να επωφελείσαι από τις περιστάσεις; Τί έγινε τότε εδώ πέρα; Και τί ήταν για την Ανατολή η συνθήκη των Σεβρών; Όταν οι Νεότουρκοι έφυγαν από την εξουσία και σχημάτισε την κυβέρνησης στην Κωνσταντινούπολη ο Ιζέτ Πασάς, πίστεψε ο κόσμος ότι τα εγκλήματα των Τούρκων θα πληρώνονταν όπως έπρεπε, θα πλήρωνε επίσης η Τουρκία τη συμμετοχή της στον πόλεμο. Και πιστέψαμε κι εμείς οι Αρμένιοι ότι τώρα θα ευνοούσαν οι σύμμαχοι ένα ενωμένο αρμενικό κράτος. Οι ηγέτες της χώρας μας τότε ούτε καν συζητούσαν το ενδεχόμενο να μη λήξει όλη αυτή η περιπέτεια με ένα δικό μας ευτυχές τέλος. Συζητούσαν πόσο μεγάλο θα ήταν το κράτος – ως πού θα πήγαινε. Δεν έγινε όμως τίποτα. Ακόμα κι οι πλέον υπεύθυνοι για τα εγκλήματα, οι αρχηγοί των Νεότουρκων, δεν τιμωρήθηκαν. Έγινε μια δίκη. Καταδικάστηκαν μερικοί σε θάνατο, αλλά ο Ενβέρ, ο Τζαμάλ και ο Ταλαάτ, οι αρχηγοί του κράτους και του νεοτουρκικού κινήματος, είχαν διαφύγει στο εξωτερικό. Η δίκη χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους για να πειστεί ο κόσμος πως τα εγκλήματα, όσο και η ίδια η συμμετοχή των Τούρκων στον πόλεμο, ήταν έργο αυτών των τριών ανθρώπων.
*σχετικό άρθρο: http://beatrikn.spaces.live.com/blog/cns!DB0283FF0E23F3B2!4041.entry
[1] Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, «Οι Αρμένηδες», Σαρνταραμπάτ, σ. 249-251, εκδόσεις Κέδρος 1982

Διπλωματία

Η νομιμότητα του διεθνούς δικαίου και των Ηνωμένων Εθνών[1]

Ο διπλωμάτης-μελετητής Ε. Χ. Καρ, το 1939 ήδη, εξέτασε ευφυώς και σχολαστικά το διεθνές δίκαιο και τις συνθήκες από μια εξαντλητικά ρεαλιστική σκοπιά. Παρατήρησε ότι τα κράτη δεσμεύονται με συνθήκες μόνο όταν επιθυμούν να δεσμεύσουν και έναν επικίνδυνο αντίπαλο. Όταν η διεθνής ισορροπία ισχύος αλλάζει προς όφελός τους, παραβιάζουν τις συνθήκες ή τις αλλάζουν. Όταν η ισορροπία μεταβληθεί και πάλι εις βάρος τους, επιμένουν απελπισμένα στην ιερότητα των συνθηκών ως εργαλείων διατήρησης του στάτους κβο.

Οι μονομερείς πηγές διεθνούς νομιμοποίησης της Αμερικής, οι στρατιωτικές της συμμαχίες, είναι καταλληλότατες για να προστατευθούν οι Αμερικανοί έναντι των ασήμαντων συμβατικών απειλών που αντιμετωπίζουν την τρέχουσα περίοδο. Είναι όμως οδυνηρά ακατάλληλες για να εκσυγχρονίσουν προς όφελος των συμφερόντων της Αμερικής, ιδίως των οικονομικών της συμφερόντων, τους κανόνες ενός αδύναμου και ατελούς διεθνούς συστήματος που βρίθει από ευερέθιστα, ανταγωνιστικά όχι ακριβώς έθνη-κράτη. Υπάρχουν πολυμερείς εναλλακτικές λύσεις; Είναι το διεθνές δίκαιο πηγή νομιμοποίησης που θα βοηθήσει τους ξένους πολιτικούς να κάνουν ό,τι θέλει η Αμερική και να επιβιώσουν πολιτικά; Η απάντηση είναι συνήθως καταφατική, αλλά το τίμημα είναι να δεσμεύονται και οι ΗΠΑ με τους ίδιους νομικούς και θεσμικούς περιορισμούς που επιβάλλουν στους άλλους.

Η κυνική ανάλυση του Καρ ήταν πιστευτή λόγω της χρεοκοπίας της Κοινωνίας των Εθνών και του ότι ο Χίτλερ πέτυχε τη μονομερή αποκατάσταση των αδικιών της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Παρά αυτά τα αποκρουστικά προξγούμενα, η κυβέρνηση Μπους αποδύθηκε στην προσπάθεια ακύρωσης ή αγνόησης συνθηκών που επιβάλλουν περιορισμούς στην αμερικανική συμπεριφορά – της Συνθήκης για τους Αντιβαλλιστικούς Πυραύλους, της Συνθήκης για τη Γενική Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών, των Συμβάσεων της Γενεύης, του Πρωτοκόλλου του Κιότο και του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Μόνο στο οικονομικό μέτωπο ήταν πρόθυμη η κυβέρνηση Μπους να τηρήσει τις διεθνείς της δεσμέυσεις – και μόνο όπου το ρίσκο των αντιποίνων από τους εμπορικούς εταίρους ήταν άμεσο και σίγουρο.

Το πρόβλημα που προκύπτει για τις ΗΠΑ από την άρνηση εφαρμογής του διεθνούς δικαίου είναι ότι υπονομεύεται η δυνατότητα να χρησιμοποιείται ως πολιτική δικαιολόγία για να συμπεριφέρονται οι ξένοι κόσμια. Οι ΗΠΑ δεν χρειάζονται τις Συμβάσεις της Γενεύης για να προστατεύουν αιχμαλώτους Αμερικανούς στρατιώτες. Μπορούν να απειλήσουν με μαζικά αντίποινα και συχνά αυτή η απειλή είναι αποτελεσματική. Όμως, με αυτό τον τρόπο οι ΗΠΑ πληρώνουν σημαντικό κόστος στην άσκηση της εξωτερικής τους πολιτικής. Αντιθέτως, η προσφυγή στις Συμβάσεις της Γενεύης είναι άνευ κόστους, μπορεί επίσης να προκαλέσει θαυμασμό, υπό τον όρο ότι η Αμερική πληρώνει το αμελητέο επιπλέον κόστος της σύμμόρφωσής της σ’ αυτές.

Σήμερα, η κύρια πηγή διεθνούς νομιμοποίησης είναι τα Ηνωμένα Έθνη, ένα μεγάλο, δυσκίνητο, ευμετάβλητο σώμα που οι Αμερικανοί διδάχθηκαν από τους εθνικιστές πολιτικούς τους να απεχθάνονται. Κάθε δεδομένη στιγμή, κάποιοι ελάχιστοι, ενεπαρκώς ελεγχόμενοι αξιωματούχοι του ΟΗΕ, στις πράξεις των οποίων δίνεται ευρεία δημοσιότητα, κουτσομπολεύουν πίνοντας καφέ, πασπατεύουν τις υπαλλήλους τους, προμηθεύονται ανήλικες πόρνες, καταχρώνται κονδύλια, διαπράττουν κατασκοπία, παρκάρουν παράνομα στις κόκκινες λωρίδες ή συντάσσουν προσχέδια ομιλιών εχθρικά προς τα εθνικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Όμως, θα έπρεπε να θυμόμαστε ότι ένας ανάλογος πάνω κάτω αριθμός Αμερικανών αξιωματούχων κάνει τα ίδια πράγματα.
…
Η Αμερική είναι υπόχρεη στον ΟΗΕ ως τον μόνο θεσμό που μπορεί να νομιμοποιεί την αμερικανική ηγεσία στην αστυνόμευση του πλανήτη. Ο ΟΗΕ δεν διαθέτει μόνιμο στρατό, ούτε στόλο μυστηριωδών μαύρων ελικοπτέρων, ούτε δικό του μεταγωγικό αεροπλάνο για να παραδίδει βοήθεια προς ανακούφιση των πληγέντων από τσουνάμι. Στην πραγματικότητα, ο ΟΗΕ είναι απλώς ένας συντονιστικός μηχανισμός της διεθνούς συνεργασίας και αντιπροσωπεύει ένα χαλαρό σύνολο κανόνων που διέπουν τη διεθνή συμπεριφορά. Αυτοί οι κανόνες επιβάλλονται από ένα μικρό αριθμό κρατών-μελών, συχνά υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, που λειτουργούν υπό τη σημαία των Ηνωμένων Εθνών και την προστατευτική του αύρα.

[1] Μαθήματα Διπλωματίας, Τζων Μπρέιντυ Κήσλινγκ, σελ. 121 επ., εκδόσεις Λιβάνη.